Jlrin.Ub.
;. Et ] hi(t.
e.i.
Arifi.li.j
Xih.c. I.
<5i Liber Primus. 62
difcernant: Ariftoteles verdde circunftantijs differuit, vt
oftenderet.quo pailoex circunftantijs voluntaria ex to
to, vel exparte tolleretur,& hac ratione nos in praffentia
circullantias accipimus.Theologi itaq;coiterfeptemcir
ounftantias enumerant hoc carmine coroprehenfas.
Quis, Quid, Vbi,Quibus auxi!ijsi,Cur,Qf}0,Quando.
Explicemus fingulas. Prima decurtantia eftf Quis.]
Hac aut non fignificat perfonam efficientem,qhi perfona
agens ad adtionis fubftantiam pertinet,fed fignificat per-
fonxqualitatem,ftatum vel conditionem ; velati fifitvo
ti religione, veiiurifiurandi vinculo quis adftriftus, aut
liber, "item fi fit matrimonij nexu vindtus, & colligatus,
aut folutus: fi Clericus aut laicus.Et perfona duplice ha
bet refpeftum,prsfertim indelidhs, p^nis, & malis tum
■cius,qui fecit, tum eius,qui paflus eft: aliter.n, (vt habe
tur in 1. Autfadla,ff,De pceniscitata) puniuntur ex eifde
facinoribus ferui atque liberi; & aliter qui quippiamin
dominum aut paretem eft aufus,_ac is qui in extraneum:
aliterqui in magiftratum,atque is qui in priuatu.In par-
fonsquoque confideratione ratio habetur aetatis.
Secunda Circunflaniia «JQiud ^Non accipitur ipfius a-
dlionis res obie£la:hoc.n.ad aditis fiue operationis fubfta
tiam fpedlativerum rei obledltequantitas, vnde furti ma
gnitudovel paruitaseftcircunftantia Quid,& ideo in pr£
didla Lege,Aut fadla,dicitur;Qiiantitasdifcernit fare ab
abigeo nam qui vnam fuem fiirripuerit,vt fur coercebi-
tunqui gregem,vt abigeus. Caeterae circunftantia; fupra-
didite per fe patent: nec egent explicatione.
Animaduertendu eft , lurifconfukosex circunftantijs
delidlorum grauitatem,aut leuitatem expedere folere;&
proinde diuerfas delidli poenas,leges,& iura conftiruunt,
Confiderantafit feptem circunftantias, quae habentur m
l.Aut fadla.ff.Depfnis, nimirumcaufam, Perfonam,lo
cum, Tepus, Qualitate,Quantitatem,EueturmCaufam,
vt in verberibus,qua a magiftro vel parente illata i mpu-
nita funt, qm emendationis, non iniuria gratia adhiberi
lolent. Puniuntur,cum quis per iram ab extraneo pulfa-
tus eft. Perfonam expendunt, vt ante dixi, & tum eius, f.
quifecit,tum eius, qui paflus eft, ftatum & conditionem <
perfpiciunt,atq5 perpendunt. Locus facit.vt idem vel fur
tum vel facrilegium fit,& capitis pyna.aut minori fiippli
cio luatur. Tempus difeernit furem diurnum a nodlurno.
Qualitas facit,vt fadtu fit gratiius vel lenius; vt furta ma-
nifeftaa non manifeftisdifcernantur, expilationes ite&
latrocinia a furtis .Quatitas difeernit eo modo, quem an
te dixi Euentus fpedlatur,vt fi cafu quis alium occiderit,
Tegetes incederit-Atq; harc fufficiant de ijs, quae adlu cir-
cunftat/ecundum Theologos,&Iurifconfultos acceptis.
Quarto Quaeritur, An res adlu humanum circunftans,
exAriftot.fententta, voluntarii! tollat,aut minuat: Rh-
deo,fecundum Ariftotelem res circunftantes adlu m fex
effe,nempe;Qiiis,QuidjCirca quid,Quoinftrumento,Cu
ius gratia,Quo.Quod ad primam attinet* Quis^Apud
Ariftotelem fignificat perfonam,quae eft adlionis audior,
atq, principiumjnon autperfonae qualitatem, ve! condi
tionem ;iiam fecundum eundem, perfona agens cum fe
ignorare non poffit,inuoluntarium non facit, quod fi per
fona ex Ariftotelis fententia, alicuius hois conditionem
fignificaret,poffet perfona feipsa ignorare,&ex hac par
te in adlione humana voluntarium minueret; poteft n.
quis voti nexu,& vinculo adftridlus, bona fideobliuifci
fui voti,cum peccat. Nihilominus tn apud Ariftotele no
mine perfona:,pofllimus intelligere ipfam hois conditio
nem, quae frequenter ipfi agenti folet effe notiflima.
Secunda Circunftantia ^Quid. ^Apud Ariftotelem,fi
ent & apud Theologos,ipfius rei obiedite qualitatem vel
quantitatem,fignificat,vt conftat ex ciufdem Ariftotelis
exemplo.Excufarunt.n.Iudices Aefchilum poeta,qui ar
cana Cereris patefecit:eo quod ignorauerit effe arcana.
Quare fecundu Ariftotelem haec circunftantia poteft ineo
gnita effe alicui,&eatenus voluntarium minuere.
Tertia circunftantia m Ariftotele eft^Circaquid ^Ve-
luti fi quis ignorans Titium patrem fuum , occidat eum
putans effe Caium inimicum fuum,inuoluntariu eft patri
cidium,licet voluntarium fit homicidium. Huius igitur
circunftantiae appellatione incelligit Ariftotelcs qualita
te,&conditione materia:, inquaranquam in re obiedta
adtio humana verfatur: quamuis Theologi intellexerint
in Ariftotele huiufmodi nomine, Circa,quid locum ac tS
pus. Quare fecundum Ariftotelem haec circunftantia po
teft per ignorantia latere,& eatenus voluntarium ex par
te minuere.
Quarta Circunftantia in Ariftotele eft^Quo inftrumg
to^vtfiquis aliumhafta percufferit.qputauit mucrone,
& ferro carere, & ita occidit: Item fi quis in alium lapi
dem fecerit putans effe pumicem,vel aliquid leuius riiaec
igitur inftrumenti circunftantia por ignorari, & proinde
inuoluntarium reddere.
Quinta CircunftantiaeftfGuius gratia^Intelligit Ari-
ftoteleshuius circunftantia: nomine, euentum ipfius a-
dlionis:vt fi quis alium mente exturbatum fecet,aut vul
neret, vt fanet eum,& tn.occidic thaec et circunftantia per
ignorantiam latere poteft,& fo!et;& voluntaria ex parte
detrahere.
Sexta Circunftantia eft^Qiio:5Qua et Ariftoreles intel
ligit vel modum adlionis,vel euetum ipfam adlione co-
fecuturmVt fi duo inter fe pugnent,& vnus alterum vehe
mentitis, cj. putauit,aut voluit, percufferit. Et ha:c ctcir-
cimftantia ignota facienti effe pot,& eatenus voluntarii!
tollere,
Quinto Quaeritur, Qua ronc tradlatio de circunftatijs
ad aditis humanos conducat? Rndcocdduccre in multis.
Primo ad difeernendum; qh circunftantia; tribuant, aut
mutent fpeciem adlus humani.Namqui presbyterum oc
cidit,peccatum admittit duplici deformitate infedlutn
homicidij f.& facrilegij: Item qui contra votum caftita
tisennffum cum fyinma re habet,dupliciter peccat,& co
tra religionem,cuius adlus eft votum,&contra caftitate:
Pari rone qui rem facram furripit, & furti!, & facrilegift
committit.Quae vero circunftantia: mutent fpecie adtuu
humanorum,dicemus inferius. Secundo, circunftantia;
conferunt ad multa in coni merci js,& contradlibus huma
nis difcerneuda.Ex circunftantiijs ,n. contraditis aliqhno
confiftunt,eo qff fint ex aliqua circiiftantia inuoluntarij,
quippe qua; fuit in ipfo cdtradlu ignota.Quare in 1.fi ego
ff.de reb, creditis fi certum petatur df; [Si ego pecuniam
tibi quafi donatur 11 dedero, tu quafi mutuo accipias, nec
donatio eft,nec mtitutim,]Rd legis eft, qm ex certa caufa
nempe iure donationis,ego volui ad te pecunia; meaedo-
min um pertinere: qua caufa non fubfiftit,quia tu quafi
mutuo eam accepifti. Item ibidem:[Si ego quafi depones
tibi dedero,tu quafi mutuum accipias, nec depolitu, uec
mutuum eft. Idem iuris eft,vt ibidem dicitur, fi tu mihi
quafi mutuo pecuniam dederis, ego quafi commodatum
acceperim.Item ex I.In venditionibus, ff. Decontrahen.
empt.colligitur:[Si ego vendo,tu vero credis me tibi do
nare,uec venditioeft,necdonatio. ] Ite ibidem habetur.
Si erratum fuerit in corpore rei empta, venditionem non
valere.Vt fi ego me fundum emere Cornelianum putare,
tu mihi,te vendere Semproniani! putafti, no eft emptio,
quia in corpore diffenfiinus.Item fi ego me feruura Caiu
emere,tu Pamphilum feruum te vendere putafti,emptio
noti conftat,quia eft in corpore diifenfum. Item fi erratu
fit in fubftaiuia,fitie materia rei empta,emptio no fubfi-
ftit,vt fi j vino acetum veneat.Qm licet Marcellus luri-
fC6fultus,vt iu 1.citata habetur,putauerir emptionem va
Iere,quia acetum & vinumnec fubftatia, nec materia dif
ferunt,fed folum qualitate:verius tn quod tradidit Vlpia
nuSjCmptionem non confiftere.fi ab initio tn vinum erat
& poftea acuit,venditio l'ubfiftit;qm incommerci;3 aliqh
non fubftantia aut materia coufideracur, fed vfus huma
nus,quem resipfa empta praftantiviuura autem,& ace-
tum,quamiiis fubftantia Sc materia non differant,'ad di-
uerfosth vfus adhibentur. Item fi as pro au;-o,aut plum
bum pro argento veneat,nulla eft venditio.l.Qtii tanien,
jn fine,& i. In venditionibus, in fine.ff.De contrahen. em
ptione.Sed dubitatio eft, Si quis menfam argento vel au
ro coopertam mihi ignoranti profolido argento vel au
ro vendiderit imprudens, an valeat emptio i Refponden
lulianus lurifconfulcusin t.Cum abeo. ff.Decontrahen.
empt.nullam effeemptionermdfe pecuniam eo nomine da
tam condici pofle. at vero Vlpian, iurifcon.in 1. Quid tn,
ff.Decontrah, emp. aitjfi inauratum aliquid fit, licete-
go aureum putem,venditionem conflare, ctiamfi magna
ex parte id fit aeneum.] Qia in re ifli duolurifcofultifibi
aduerfari videntur: q antinomiam.i. legum repugnantia
in
